Στις 14 Ιουλίου 1930 ο Άλμπερτ Αϊνστάιν υποδέχτηκε τον ινδό φιλόσοφο Rabindranath Tagore στο σπίτι του. Οι δύο άντρες ξεκίνησαν μια από τις πιο ενδιαφέρουσες συζητήσεις της ιστορίας, εξερευνώντας την αιώνια προστριβή μεταξύ επιστήμης και θρησκείας. Τη συζήτηση παρακολούθησε και κατέγραψε ο Ρώσος δημοσιογράφος Ντιμίτρι Μαριάνοφ (μετέπειτα σύζυγος της θετής κόρης του Αϊνστάιν, Μαργκώ).
Στον πρόλογο των σημειώσεών του γράφει:
«Ήταν πολύ ενδιαφέρον να τους βλέπεις μαζί: τον Ταγκόρ, τον ποιητή, με το κεφάλι ενός διανοούμενου και τον Αϊνστάιν, τον διανοούμενο με το κεφάλι ενός ποιητή. Κανένας τους δεν επιχείρησε να επιβάλλει τη γνώμη του στον άλλον. Απλώς αντάλλαξαν ιδέες. Σε ένα παρατηρητή όμως φαινόταν σαν δύο πλανήτες απασχολημένοι σε φιλική κουβεντούλα».
Η συνάντηση, που δεν περιορίστηκε σε τυπικότητες, καταγράφτηκε από Γερμανό δημοσιογράφο, ο οποίος αναπαρήγαγε στην εφημερίδα, όπου εργαζόταν, τη φιλοσοφική συζήτηση των δύο σπουδαίων προσωπικοτήτων σχετικά με τη σχετικότητα της αλήθειας και της ομορφιάς, αλλά και για τη θρησκεία.
Έτσι περιγραφόταν η συνάντηση των δύο ανδρών:
“Ένα από τα τελευταία αυτά απογεύματα κατά τις 4, ο Ραμπιντρανάθ Ταγκόρ εθεάθη να βαδίζει στο αμμώδες μικρό μονοπάτι, που οδηγεί στο σπίτι. Φορούσε ένα μαλακό, γαλάζιο ποδήρη χιτώνα. Έγερνε λίγο μπροστά, καθώς βάδιζε με το ένα χέρι προς τα πίσω. Παραπλεύρως του, ευθυτενής βάδιζε ο Αϊνστάιν.
Όταν έφθασε στην κορυφή του λόφου, ο Ταγκόρ κάθισε σε μια πολυθρόνα και άρχισε να μιλά για την τελευταία του επίσκεψη στο Λονδίνο και τη διάλεξη που έδωσε εκεί περί “Θρησκείας και Ανθρωπότητας”.
Μια ζωηρή συζήτηση επακολούθησε. Ήταν ενδιαφέρον να παρακολουθεί κανείς τους δύο αυτούς μεγάλους, τον Ταγκόρ, τον ποιητή με το κεφάλι σοφού, και τον Αϊνστάιν, τον σοφό με το κεφάλι ποιητή.
Ο Ταγκόρ μιλά μεγαλοπρεπή γαλήνη σαν ν’ απαγγέλλει ποίημα. Τα μάτια του λάμπουν. Τα μαλλιά του είναι λεία και λευκά, όπως και η γενειάδα του.
Τα μαλλιά του Αϊνστάιν είναι ολόλευκα. Οι τρίχες είναι όρθιες σαν ηλεκτρισμένες.
Αμφότεροι έλεγαν τις γνώμες τους χωρίς να θέλουν να τις επιβάλλουν. Αντάλλασσαν απλά ιδέες…”
Κι αυτές ήταν οι ιδέες που αντάλλασσαν οι δυο άνδρες:
Ταγκόρ: Ασχοληθήκατε κυνηγώντας με τα μαθηματικά δυο παλιά προβλήματα, τον χρόνο και τον τόπο, ενώ εγώ ασχολούμαι με τον αιώνιο κόσμο του ανθρώπου, το σύμπαν της πραγματικότητας.
Αϊνστάιν: Πιστεύετε ότι το θείο είναι χωρισμένο από τον κόσμο!
Ταγκόρ: Όχι χωρισμένο. Η απεριόριστη ατομικότητα του ανθρώπου κατανοεί το σύμπαν. Δεν υπάρχει τίποτε που να μην περικλείεται από τον ανθρώπινο ατομισμό και αυτό αποδεικνύει ότι η αλήθεια του σύμπαντος είναι ανθρώπινη αλήθεια.
Αϊνστάιν: Υπάρχουν δύο διαφορετικές αντιλήψεις για τη φιλοσοφία του σύμπαντος: ο κόσμος ως μονάδα συνδεδεμένη με την ανθρωπότητα και ο κόσμος της πραγματικότητας ανεξάρτητα του ανθρώπινου παράγοντα.
Ταγκόρ: Όταν το σύμπαν μας βρίσκεται σε αρμονία με τον άνθρωπο, τον αιώνιο, το γνωρίζουμε ως αλήθεια, το αισθανόμαστε ως ομορφιά.
Αϊνστάιν: Αυτό είναι μια καθαρά ανθρώπινη αντίληψη του σύμπαντος.
Ταγκόρ: Ο κόσμος αυτός είναι ένας ανθρώπινος κόσμος. Η επιστημονική του άποψη είναι επίσης η άποψη του επιστήμονα ανθρώπου. Επομένως, έξω από εμάς κόσμος δεν υπάρχει. Είναι ένας σχετικός κόσμος, που για την ύπαρξή του εξαρτάται από τη συνείδησή μας. Υπάρχει μία βάση λογικής και απόλαυσης, η οποία του προσδίδει αλήθεια. Η βάση του αιώνιου ανθρώπου, ο πειραματισμός του οποίου καθίσταται δυνατός διά μέσου των δικών μας πειραματισμών.
Αϊνστάιν: Αυτό αποτελεί πραγματοποίηση του ανθρώπινου προορισμού.
Ταγκόρ: Μάλιστα αιώνιου περιορισμού. Μπορούμε να τον εξακριβώσουμε μέσω των συγκινήσεων και των ενεργειών μας. Εξάγουμε τον υπέρτατο άνθρωπο, ο οποίος δεν έχει ατομικά όρια ως μέσο των δικών μας ορίων. Η επιστήμη ασχολείται με εκείνο που δεν είναι περιορισμένο μέσα στο άτομο: είναι ο απρόσωπος ανθρώπινος κόσμος των αληθειών. Η θρησκεία εξαιρεί τις αλήθειες αυτές και τις συνοδεύει με τις βαθύτερες ανάγκες μας. Η ατομική μας συνείδηση περί της αλήθειας προσλαμβάνει παγκόσμια σημασία. Η θρησκεία εφαρμόζει τις αξίες προς την αλήθεια και γνωρίζουμε την αλήθεια ως κάτι καλό μέσω της ίδιας μας της αρμονίας ως προς αυτήν.
Αϊνστάιν: Η αλήθεια λοιπόν ή η ομορφιά δεν είναι ανεξάρτητα του ανθρώπου;
Ταγκόρ: Όχι, δεν λέω αυτό.
Αϊνστάιν: Εάν πλέον δεν υπήρχαν άνθρωποι, ο Απόλλων του Μπελβεντέρε δεν θα ήταν πλέον ωραίος;
Ταγκόρ: Όχι.
Αϊνστάιν: Συμφωνώ με την αντίληψη αυτή, όσον αφορά την ομορφιά, αλλά όχι κι όσον αφορά την αλήθεια.
Ταγκόρ: Γιατί όχι; Η αλήθεια υφίσταται για τον άνθρωπο.
Αϊνστάιν: Δεν μπορώ ν’ αποδείξω ότι η αντίληψή μου είναι ορθή, όμως αυτή είναι η θρησκεία μου.
Ταγκόρ: Η ομορφιά βρίσκεται μέσα στο ιδεώδες της τέλειας αρμονίας, η οποία βρίσκεται μέσα στο παγκόσμιο ον. Η αλήθεια είναι η πλήρης αντίληψη του παγκόσμιου πνεύματος. Εμείς τα άτομα την πλησιάζουμε μέσω των δικών μας σφαλμάτων, της ατομικής μας πείρας και της πεφωτισμένης μας συνειδήσεως. Πώς αλλιώς μπορούμε να γνωρίσουμε την αλήθεια;
Αϊνστάιν: Δεν μπορώ να το αποδείξω, αλλά πιστεύω στο Πυθαγόρειο επιχείρημα ότι η αλήθεια είναι ανεξάρτητη του ανθρώπινου όντος. Είναι το πρόβλημα της λογικής της συνέχειας.
Ταγκόρ: Η αλήθεια, η οποία αποτελεί ένα με το παγκόσμιο ον, πρέπει να είναι κυρίως ανθρώπινη, αλλιώς, ό,τι εμείς τα άτομα θεωρούμε αλήθεια, ποτέ δεν μπορεί ν’ αποκληθεί αλήθεια. Τουλάχιστο εκείνη, η οποία καλείται επιστημονική και στην οποία μπορούμε να φθάσουμε μόνο με τη λογική, δηλαδή μέσω ενός οργάνου σκέψης, το οποίο είναι ανθρώπινο. Σύμφωνα με την ινδική φιλοσοφία, ο Βράχμας είναι η απόλυτη αλήθεια, η οποία δεν είναι δυνατόν να κατανοηθεί με την απομόνωση του ατομικού πνεύματος ή να περιγραφεί με λέξεις, αλλά μόνο με τη συσσωμάτωση αυτού στο σύνολο. Μια όμως τέτοια αλήθεια δεν είναι δυνατόν ν’ ανήκει στην επιστήμη. Η φύση της αλήθειας, για την οποία συζητούμε, είναι φαινομενική. Δηλαδή είναι εκείνο που φαίνεται στον ανθρώπινο νου ως αληθινό και επομένως είναι ανθρώπινο, είναι φαντασία.
Αϊνστάιν: Δεν είναι φαντασία του ατόμου, αλλά φαντασία του είδους.
Ταγκόρ: Αλλά και τα δύο ανήκουν σε μία ενότητα, την ανθρωπότητα. Επομένως, ολόκληρος ο ανθρώπινος νους αντιλαμβάνεται την αλήθεια.
Αϊνστάιν: Κάνουμε πράγματα στο νου μας και στην καθημερινή μας ζωή, για τα οποία είμαστε υπεύθυνοι. Ο νους γνωρίζει πραγματικότητες ανεξάρτητες απ’ αυτόν. Λόγου χάρη, μπορεί κανείς να μην είναι μέσα σ’ αυτό το σπίτι κι όμως αυτό τραπέζι μέσα εκεί πού είναι;
Ταγκόρ: Ναι, μέσα· έξω του ατομικού νου, αλλά όχι και του παγκόσμιου. Εν πάση περιπτώσει, αν υπάρχει κάποια αλήθεια απολύτως άσχετη με την ανθρωπότητα, για εμάς η αλήθεια αυτή δεν υφίσταται.
Αϊνστάιν: Τότε εγώ είμαι πιο θρησκευτικός από εσάς.
Ταγκόρ΅Η θρησκεία μου έγκειται στη συμφιλίωση του υπεράνω του ανθρώπου, του παγκόσμιου ανθρώπινου πνεύματος με το ατομικό ον.
