Ιοί, πυρηνικές καταστροφές, βρώμικες βόμβες και πολλές άλλες πηγές αστείρευτου φόβου καραδοκούν σαν μια σκιά έτοιμη να σε ρουφήξει. Μετά την επίθεση της 9/11 τα πράγματα άλλαξαν. Η τρομοκρατία άρχισε να υφίσταται ως βασικότερος εχθρός της ζωής όπως την ξέραμε. Βέβαια, όλοι έβαλαν το χέρι τους στον σχηματισμό αυτής της αντίληψης.
Οι λόγοι ύπαρξης του φόβου πάντα ήταν ένα αναπόσπαστο μέρος της καθημερινότητας μας. Πολιτικοί, ειδικοί και λόγιοι έχουν συνεισφέρει ώστε η τρομοκρατία να είναι ο πέμπτος καβαλάρης της Αποκάλυψης. Ο θάνατος και η καταστροφή βρίσκονται παντού.
Σίγουρα, η τρομοκρατία είναι όντως μια υπαρκτή απειλή και απίστευτα επικίνδυνη. Όμως, ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον κίνδυνο, πολλές φορές δεν έχει καμία σχέση με τον φόβο καθ’ αυτό.
Μετά την επίθεση της 9/11 οι πτήσεις βίωσαν μια εξαιρετική μείωση, όπως είναι λογικό. Ο Ψυχολόγος Gerd Gigerenzer του Max Planck Institute, σύλλεξε στατιστικά συγκρίνοντας συγκεκριμένες πληροφορίες 5 έτη πριν την 9/11 και 5 έτη μετά. Συμπεραίνει πως η μεγάλη στροφή από τα αεροπλάνα προς την μετακίνηση με τ’ αμάξι κράτησε περίπου ένα χρόνο.
Οι θάνατοι από αυτοκινητιστικά δυστυχήματα σε ένα χρόνο ήταν 1.595!
Η ύπαρξη του φόβου ως συναίσθημα μπορεί κάποιες φορές να είναι εξαιρετικά χρήσιμο. Όταν ανησυχούμε για ένα ενδεχόμενο ρίσκο, δίνουμε μεγαλύτερη προσοχή σ’ αυτό. Ο φόβος είναι το βασικό συναίσθημα που μας κράτησε ζωντανούς καθ’ όλη την διάρκεια του εξελικτικού μας ταξιδιού.
Όμως ο παράλογος φόβος είναι μια διαφορετική ιστορία. Το ρίσκο και η ένταση του φόβου είναι καυτά ζητήματα ανάμεσα στους κοινωνιολόγους, όπου αναφέρουν πως η ζωή και η προσαρμογή στην σύγχρονη κοινωνία μας προκαλεί περισσότερο φόβο απ’ ότι στις προηγούμενες γενεές.
Κάποιοι μάλιστα αναφέρουν πως ζούμε στην κουλτούρα του φόβου. Τρομοκρατία, Internet Stalkers, ναρκωτικά, εγκληματικότητα, τροποποιημένοι ιοί, μεταλλαγμένο φαγητό. Συνεχώς, νέες απειλές τείνουν να εισχωρούν στην πάλε ποτέ φιλήσυχη κοινωνία μας.
Το 80’ υπήρχε ο σατανισμός, το 90’ η εγκληματικότητα στους δρόμους και φυσικά όσο η φαντασία πλανάται με συνοδοιπόρο τον φόβο η φάκελοι των X-Files τείνουν να φουλάρουν ντεπόζιτο. Πυρηνικός Αρμαγεδδών, μετεωρίτες, γενετικά τροποποιημένα βίο – όπλα, αυτό- διοργανωμένη νάνο – τεχνολογία ικανή να μετατρέψει τα πάντα σε γκρίζα σκόνη, παράξενα πειράματα Φυσικής που δημιουργούν κινδύνους δημιουργίας μαύρης τρύπας και η λίστα δεν έχει τέλος.
Από την άλλη πλευρά, ο Ulrich Beck, Κοινωνιολόγος στο London School of Economics, αναφέρει πως οι πιθανότητες η ανθρωπότητα να επιστρέψει και πάλι στην εποχή των βαρβάρων είναι ελάχιστες.
Όμως η κύρια ερώτηση παραμένει: Τι είναι αυτό εν τέλει που φοβόμαστε; Όλα τα παραπάνω μπορεί να βρίσκονται στο φάσμα της πραγματικότητας και το ν’ αγνοηθούν να είναι λάθος, όμως μήπως ανησυχούμε παραπάνω απ’ το φυσιολογικό;
Πιθανόν η απάντηση να είναι πιο απλή απ’ ότι φαίνεται. Όταν παντού γύρω σου έχεις πηγές που σου επιβεβαιώνουν διαρκώς πως κάτι τρομακτικό βρίσκεται στο ορίζοντα, τότε είναι λογικό να θεωρείς πως παντού υπάρχει ένα ρίσκο. Αυξανόμενη κοινωνική πίεση, μια τεχνολογική ανάπτυξη που δεν ξέρουμε με ακρίβεια αν την ελέγχουμε ή μας ελέγχει, κατακλυσμικά τσουνάμι και σεισμοί, πιθανή πτώση της Ευρώπης άρα και της οικονομίας… ειλικρινά δεν ξέρω αν η λίστα είναι τρομακτικά ειλικρινής ή απίστευτα βαρετή σε βαθμό συνειδητής απόφασης αγνόησης της. Τα παραπάνω όμως, δεν αποκλείουν το γεγονός πως η ύπαρξη του φόβου έχει αρκετά στοιχεία ώστε να παραμένει γερά στην θέση της.
Ποια Είναι Τελικά τα Θεμέλια της Κουλτούρα του Φόβου
Το 1900, ο μέσος όρος θνησιμότητας ήταν τα 46 έτη. Το 1980 ήταν 74 και απ’ το 2003 και έπειτα είναι περίπου 80 έτη. Το 1900, ο βαθμός θνησιμότητας νεογέννητων ήταν 14%. Από το 1997 και έπειτα είναι 0.58%. Όμως δεν ζούμε μόνο περισσότερο.
Έρευνες σε όλη την Ευρώπη αποκαλύπτουν πως ασθένειες όπως καρδιοπάθεια, πνευμονικές παθήσεις και αρθρίτιδα, εμφανίζονται 25 χρόνια αργότερα απ’ ότι εμφανίζονταν στο παρελθόν. Γενικότερα, η σχέση που έχουμε με την εκτίμηση του ρίσκου και του φόβου δεν είναι τόσο ακριβής.
Παρόλο που πιστεύουμε πως η ακτινοβολία απ’ τα κινητά είναι άκρως επικίνδυνη, ο αριθμός των κινητών τηλεφώνων στην Ευρώπη είναι μεγαλύτερος από αυτόν των ανθρώπων. Υπάρχουν περισσότερα κινητά απ’ ότι άνθρωποι!
Κατά διάρκεια των 5 τελευταίων χρόνων, έχουν γίνει περισσότερες από 3.000 συγκρούσεις στους αγώνες NASCAR. Κατά μέσο όρο, σκοτώνεται ένας άνθρωπος τον χρόνο στους συγκεκριμένους αγώνες. Παρόλα αυτά, οι αγώνες NASCAR παραμένουν ένα οικογενειακό σόου διασκέδασης.
Βέβαια, υπάρχει και το ζήτημα των αναβολικών ουσιών. Οι επιπτώσεις που έχουν στην υγεία είναι κυριολεκτικά καταστροφικές. Όμως, πολλές φορές τ’ αναβολικά που παίρνουν οι αθλητές είναι λιγότερο επικίνδυνα από τα ίδια τα σπορ!
Με την οπλοφορία; Στον Καναδά, 26 άνθρωποι σκοτώνονται από τροχαίο για κάθε θάνατο από όπλο.
Συμπέρασμα; Επιστροφή στην εποχή των χίπης, καβαλώντας ποδήλατα και οπλοφορώντας για ανύπαρκτους τρομοκράτες κρατώντας από ένα κινητό στο χέρι. Και βέβαια όχι. Οι κίνδυνοι που καραδοκούν είναι αληθινοί, όμως το πρόβλημα έγκειται στο γιατί κάποιους τους αντιλαμβανόμαστε με μεγαλύτερη ένταση.
Η Ύπαρξη του Φόβου
Ο πρώτος λόγος είναι πως η καταστροφή πουλάει. Μια ενδεχόμενη καταστροφή που στηρίζεται σε ελάχιστες πιθανότητες, έχει καταντήσει να είναι πιο σημαντικό θέμα από ένα απλό παιδί που κάνει τα πρώτα του βήματα. Η πρώτη περίπτωση είναι καταστροφολογία. Η δεύτερη είναι θαύμα.
Το πραγματικό σημείο έναρξης για την κατανόηση της ύπαρξης του φόβου βρίσκεται στον ανθρώπινο εγκέφαλο!
Τέσσερις δεκαετίες πριν, οι επιστήμονες ήξεραν πολύ λίγα για το πώς οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται το ρίσκο. Όμως, από το 1960 και μετά, επιστήμονες όπως ο Paul Slovic του University of Oregon, άρχισαν να δουλεύουν σοβαρά πάνω στο αντικείμενο.
Αυτό που άρχισαν ν’ ανακαλύπτουν οι επιστήμονες, φανέρωσε πως μια παλιά ιδέα ήταν και σωστή. Κάθε ανθρώπινος εγκέφαλος έχει όχι ένα, αλλά δύο συστήματα σκέψης. Το Σύστημα Ένα και το Σύστημα Δύο, όπως πολύ σοφά αναφέρει ο Daniel Kahneman.
Το Σύστημα Δύο είναι η Λογική. Δουλεύει αργά, εξετάζει στοιχεία, υπολογίζει και όταν παίρνει μια απόφαση είναι εύκολο να την περιγράψει. Το Σύστημα Ένα είναι το Συναίσθημα. Αντίθετα με το άλλο Σύστημα, δουλεύει χωρίς συνειδητή επίγνωση και με την ταχύτητα του φωτός. Το Συναίσθημα είναι η πηγή των στιγμιαίων επιλογών, παρορμήσεων και ενστίκτων.
Ο λόγος που το Σύστημα Ένα λειτουργεί τόσο γρήγορα είναι επειδή χτίστηκε σε κανόνες και μοτίβα. Αν σκεφτείς « Ποιο είναι το ρίσκο; Είμαι ασφαλής; » στιγμιαία ο εγκέφαλος σου θ’ αναζητήσει παραδείγματα ανθρώπων που βρέθηκαν σε κίνδυνο ή δέχτηκαν επίθεση.
Αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα το Σύστημα Ένα να σημάνει συναγερμό πως το ρίσκο είναι μεγάλο. Μπορεί να μην ξέρεις τον λόγο, όμως το συναίσθημα του φόβου είναι παρόν.
Αυτό είναι ένα από τα αμέτρητα παραδείγματα κανόνων όπου λειτουργεί το Σύστημα Ένα. Αν κάποιο παράδειγμα μπορείς να το ανακαλέσεις γρήγορα, αυτό υπάρχει πιθανότητα να θεωρηθεί ως στοιχείο πραγματικότητας. Μάλιστα έχει ονομασία: Availability heuristic.
Το ουσιαστικό πρόβλημα με το Σύστημα Ένα, είναι πως δεν δημιουργήθηκε για τον κόσμο που ζούμε. Για περίπου ολόκληρη την Ιστορία του ανθρώπινου είδους, οι πρόγονοι μας ζούσαν σε φυλές όπου η κύρια ασχολία τους ήταν η αναπαραγωγή, το κυνήγι και η συλλογή φυτών.
Στην σημερινή κοινωνία όπου ζούμε όμως, δεν καλούμαστε να κυνηγήσουμε αντιλόπες αλλά μισθούς, πράσινα φανάρια και μια καλύτερη θέση στην ουρά μιας Δημόσιας Υπηρεσίας.
Μεταξύ 5 – 7.000.000 χρόνια πριν, οι διαφορές μας από τον κοινό χιμπατζή δεν ήταν τόσο μεγάλες. Πριν από 2-2.5.000.000 χρόνια όμως, ο εγκέφαλος μας βίωσε μια εξελικτική έκρηξη. Από 400 κυβικά εκατοστά εκτοξεύτηκε στα 650! Αυτή την στιγμή, ο εγκέφαλος μας βρίσκεται στα 1400 κυβικά εκατοστά.
Αν η εξέλιξη είχε παιδιά, σίγουρα θα ήμασταν το αγαπημένο της. Εκτός αυτού, η εξελικτική διαδικασία έχει δύο κινητήριες δυνάμεις: φυσική επιλογή και μετάλλαξη. Η φυσική επιλογή δημιουργεί συμπεριφορές που βοηθούν τον κάθε οργανισμό να επιβιώσει και ν’ αναπαραχθεί. Παρ’ όλα αυτά, η μετάλλαξη είναι η πηγή σοβαρών αλλαγών.
Η μεταμόρφωση του ανθρώπινου εγκεφάλου συνέβη κυρίως την Παλαιολιθική Εποχή, όπου κράτησε 2 εκατομμύρια χρόνια περίπου. Η πρώτη Πόλη έλαβε χώρα μόλις 4.600 χρόνια πριν. Ο εγκέφαλος μας απλά δεν είναι ακόμα έτοιμος να διαχειριστεί την τόσο μεγάλη ποσότητα πληροφορίας από την οποία βομβαρδίζεται καθημερινώς.
Το Σύστημα Ένα είναι αρχαίο. Λειτουργεί με το ένστικτο, γρήγορα και συναισθηματικά. Το Σύστημα Δύο, είναι η συνειδητή σκέψη. Όταν εξετάζουμε στατιστικά και αποφασίζουμε πως οι πιθανότητες κινδύνου είναι ελάχιστες, τότε το Σύστημα Δύο κάνει όλη την δουλειά. Όμως έχει και τους περιορισμούς του καθώς χρειάζεται συνεχή μόρφωση.
Το Σύστημα Ένα αντιθέτως, έχει ως καθοριστικό χαρακτηριστικό την ταχύτητα. Δεν χρειάζεται κάποια εγκυκλοπαίδεια όταν βλέπει ένα άκακο φίδι να κινείται. Απλά αντιδρά… και μάλιστα γρήγορα.
Όπως γράφει και ο μεγάλος επιστήμονας Daniel Kahneman: « Ανάμεσα στα δύο συστήματα υπάρχει ένας ανταγωνισμός ελέγχου πάνω στις αντιδράσεις μας ».
Όταν χρειάζεται να εκτιμήσουμε ένα ρίσκο και ν’ αντιληφθούμε την ύπαρξη του φόβου είναι σαν να οδηγούμε ένα αγωνιστικό αμάξι στην Εθνική. Μέσα στο αυτοκίνητο βρίσκεται ένας άνθρωπος των σπηλαίων και ένα έφηβος που ξέρει πως πρέπει να χαμηλώσει ταχύτητα αλλά κάποιες φορές προτιμά να κοιτάξει το Iphone. ΠΗΓΗ
Χρήστος Παπανίκας
