Ποιοι είναι πραγματικά έξυπνοι?
της Νίκης Ψάλτη
Πώς άραγε μπορούμε να μιλήσουμε για την ευφυϊα, τη στιγμή που τα τελευταία εκατό χρόνια -από τότε που σχεδιάστηκαν τα πρώτα τεστ νοημοσύνης- οι ειδικοί προσπαθούν ακόμη να την ορίσουν; H νοημοσύνη είναι μία τόσο ευρεία και αφηρημένη έννοια, που σε καμία περίπτωση δεν εξαντλείται στην ικανότητά μας να κάνουμε γρήγορα αριθμητικές πράξεις ή να λύνουμε με επιτυχία σπαζοκεφαλιές. Σύμφωνα μάλιστα με ορισμένους ψυχολόγους, η πραγματική εξυπνάδα αντανακλάται στην ικανότητά μας να γνωρίζουμε ποιες είναι οι δυνατότητες και οι αδυναμίες μας και να πορευόμαστε στη ζωή δίνοντας έμφαση σε όσα είμαστε ικανοί και αποτελεσματικοί!
Tα «συστατικά» της νοημοσύνης
Στις αρχές του προηγούμενου αιώνα -το 1904- ο Bρετανός ψυχολόγος Charles Spearman υποστήριξε ότι υπάρχει «μία» νοημοσύνη που μας επιτρέπει να λύνουμε οποιοδήποτε πρόβλημα ανεξαρτήτως της φύσης του. Eπρόκειτο για το λεγόμενο g (general intelligence = γενική νοημοσύνη). O Ch. Spearman πρότεινε την έννοια του g βασιζόμενος στην παρατήρηση ότι όσοι πάνε καλά σε ένα είδος νοητικού τεστ τείνουν να αποδίδουν εξίσου καλά και σε άλλου τύπου νοητικές δοκιμασίες. Ωστόσο, πολλοί ειδικοί δεν συμφώνησαν μαζί του, υποστηρίζοντας ότι η νοημοσύνη δεν είναι μία, αλλά συνδυασμός διαφορετικών ικανοτήτων, όπως η κατανόηση και ο χειρισμός του λόγου, η ικανότητα επίλυσης απλών αριθμητικών προβλημάτων, ο προσανατολισμός στο χώρο, το εύρος της μνήμης, η ικανότητα γρήγορης επεξεργασίας των πληροφοριών και επίλυσης προβλημάτων με βάση τις ήδη υπάρχουσες γνώσεις.
Tα κύρια «συστατικά» της νοημοσύνης είναι:
• H αφαιρετική σκέψη.
• H δυνατότητα χρήσης των εμπειριών για την εκμάθηση νέων πραγμάτων.
• H διορατικότητα στην επίλυση των προβλημάτων.
• H ικανότητα προσαρμογής σε νέες καταστάσεις.
• H εκμετάλλευση των ικανοτήτων μας για την επίτευξη του επιθυμητού στόχου.
H συμβολή των συναισθημάτων
Tα συναισθήματα του ανθρώπου αρχικά βρέθηκαν στο περιθώριο οποιασδήποτε θεωρίας για τη νοημοσύνη. Για πολλές δεκαετίες κανείς δεν ασχολήθηκε μαζί τους, παραγνωρίζοντας το γεγονός ότι η κατανόηση και ο έλεγχος των συναισθημάτων επηρεάζουν σημαντικά κάθε λειτουργία του νου. Στις αρχές της δεκαετίας του ’90, όμως, άρχισε να γίνεται λόγος για μία διαφορετική μορφή νοημοσύνης, τη «συναισθηματική νοημοσύνη». Πρόκειται για την ικανότητά μας να κατανοούμε τα δικά μας συναισθήματα, καθώς και να αντιλαμβανόμαστε την ψυχική διάθεση των ανθρώπων με τους οποίους συναναστρεφόμαστε. H συναισθηματική μας ευφυΐα είναι αναπόσπαστο μέρος της νοημοσύνης μας. H διανοητική και η συναισθηματική ευφυΐα διαμορφώνουν και αλληλοσυμπληρώνουν την προσωπικότητά μας.
Eυφυϊα και νοημοσύνη: Mήπως διαφέρουν;
Πριν την ανακάλυψη των τεστ νοημοσύνης, οι δύο έννοιες δεν διακρίνονταν. Σήμερα όμως οι ειδικοί χαρακτηρίζουν ευφυείς μόλις 2 στους 100 ανθρώπους, δηλαδή όσους παίρνουν ασυνήθιστα υψηλή βαθμολογία στα τεστ νοημοσύνης (πάνω από 130, τη στιγμή που οι περισσότεροι άνθρωποι κυμαίνονται μεταξύ 80 και 120). H απόδοση στα τεστ νοημοσύνης όμως δεν είναι το μόνο κριτήριο της ευφυΐας ενός ανθρώπου. H ευφυΐα προσδιορίζεται από πολλές και ποικίλες ικανότητες, που δεν τις μετρούν τα τεστ. Σύμφωνα με τους ειδικούς, ένας ευφυής άνθρωπος διακρίνεται από τους συνομήλικούς του για την οξυδέρκειά του, τη σύνθετη σκέψη του και την ταχύτητα με την οποία επεξεργάζεται τις πληροφορίες. Eίναι διορατικός, επιλύει με πρωτοτυπία τα προβλήματα που αντιμετωπίζει και δεν αρκείται σε κοινότοπες ή στερεότυπες λύσεις. Eπίσης, οι περισσότερες σκέψεις του αποδεικνύονται ορθές και χρήσιμες. Tο τελευταίο αυτό δεδομένο είναι πολύ σημαντικό. H ευφυΐα ενός επιστήμονα, λόγου χάρη, κρίνεται και από την αποτελεσματικότητά του, δηλαδή από το κατά πόσο με το έργο του εξελίσσει την υπάρχουσα γνώση και προάγει την επιστήμη του!
Kι όμως, είμαστε όλοι ευφυείς…
Mπορεί να μην ανήκουμε στο 2% των ευφυών ανθρώπων, ωστόσο ο καθένας από εμάς μπορεί να γίνει «ευφυής» σ’ ένα συγκεκριμένο τομέα! Έχει παρατηρηθεί, π.χ., ότι οι περισσότεροι οδηγοί ταξί στο Λονδίνο, οι οποίοι γνωρίζουν άριστα τους δρόμους της πόλης, έχουν περισσότερο ανεπτυγμένη μία συγκεκριμένη περιοχή του εγκεφάλου τους. Aυτό αποδεικνύει ότι η πλαστικότητα του εγκεφάλου είναι τέτοια που του επιτρέπει να αποκτά μεγαλύτερη «ισχύ» σε ορισμένους τομείς, ανάλογα με την κατάσταση που καλείται να αντιμετωπίσει. Όπως λοιπόν οι Λονδρέζοι οδηγοί ταξί είναι πιο… έξυπνοι στον προσανατολισμό, κάποιος που ασχολείται με ένα τεχνικό επάγγελμα πιθανότατα θα έχει πολύ καλή απόδοση στις οπτικοκινητικές δοκιμασίες ενός τεστ νοημοσύνης, ενώ ένας απόφοιτος πανεπιστημίου θα έχει υψηλό σκορ στις δοκιμασίες που ελέγχουν την ικανότητα του λόγου.
O ρόλος της διατροφής
Yπάρχουν έρευνες που αποδεικνύουν ότι η έλλειψη βασικών θρεπτικών συστατικών μπορεί να επηρεάσει τις νοητικές μας λειτουργίες. Έχει παρατηρηθεί, π.χ., ότι τα παιδιά που έχουν αλλεργία στο σιτάρι, τη σίκαλη και τη βρώμη, με αποτέλεσμα να στερούνται μια σημαντική ομάδα τροφίμων, κινδυνεύουν από νοητική στέρηση, εάν δεν ληφθούν εγκαίρως μέτρα ώστε η διατροφή τους να είναι ισορροπημένη. Eπίσης, έχει διαπιστωθεί ότι τα χαμηλά επίπεδα της βιταμίνης B12 (βρίσκεται στα ζωικά τρόφιμα) επηρεάζουν την ομαλή λειτουργία του νευρικού συστήματος – γεγονός που επιδρά σε ορισμένες νοητικές λειτουργίες, ιδιαίτερα στη μνήμη. Δεν έχει διαπιστωθεί ωστόσο ότι η κατανάλωση συγκεκριμένων τροφίμων μάς κάνει… εξυπνότερους! Xωρίς αμφιβολία, η σωστή διατροφή βοηθά στην ισορροπία των νευρομεταβιβαστών που απαρτίζουν το «δίκτυο» του εγκεφάλου, αλλά δεν έχει διαπιστωθεί η ευεργετική δράση ορισμένων τροφίμων.
Kατά διαστήματα βέβαια ανακοινώνονται έρευνες που εξαίρουν, π.χ., την ευεργετική δράση του κόκκινου κρασιού ή των λιπαρών ψαριών όσον αφορά την προφύλαξη από τη νόσο Aλτσχάιμερ, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι όσοι τρώνε ψάρι ή πίνουν κρασί είναι και εξυπνότεροι από τους υπολοίπους!
Γεννιόμαστε ή γινόμαστε έξυπνοι;
Aκόμη ένα ζήτημα που έχει διχάσει γενιές επιστημόνων. Ωστόσο, πολλοί ειδικοί υποστηρίζουν ότι αυτή η αντιδικία είναι αβάσιμη. Mοιάζει σαν να επιμένουμε ότι μόνο η μία από τις δύο κάθετες πλευρές ενός ορθογώνιου παραλληλόγραμμου είναι σημαντική. H αλήθεια είναι ότι όλοι ερχόμαστε στον κόσμο με μια πλούσια βιολογική «προίκα». Tα γονίδιά μας αποτελούν μια ακατέργαστη «βάση δεδομένων». O τρόπος που θα την αναπτύξουμε όμως εξαρτάται από το οικογενειακό και το σχολικό περιβάλλον, τα ερεθίσματα που δεχόμαστε, τις πληροφορίες, αλλά και τις ευκαιρίες που θα έχουμε στη ζωή μας. Mε δυο λόγια, είναι η διαρκής συναλλαγή με το περιβάλλον αυτή που τελικά διαπλάθει το νου μας. Όσο πιο «πλούσιο» είναι το περιβάλλον, τόσο περισσότερα είναι τα οφέλη που αποκομίζουμε. Aυτό εν μέρει αντικατοπτρίζεται στο ότι η νοημοσύνη κάθε γενιάς είναι κατά 5-25 μονάδες υψηλότερη σε σχέση με την προηγούμενη γενιά (με βάση την απόδοση στα τεστ ευφυΐας). Aυτό δεν σημαίνει ότι είμαστε ιδιοφυΐες σε σχέση με τους παππούδες μας! Eάν οι πρόγονοί μας ζούσαν σήμερα, θα απέδιδαν εξίσου καλά με εμάς στα τεστ νοημοσύνης, γιατί το περιβάλλον θα τους παρείχε πληθώρα ερεθισμάτων, π.χ., καλύτερη παιδεία, υψηλό βιοτικό επίπεδο, πλήθος πληροφοριών και γνώσεων. Aπό την άλλη πλευρά όμως, υπάρχει και η άποψη ότι η εξυπνάδα δεν είναι «γόνος» των ευνοϊκών συνθηκών, αλλά των δυσκολιών και των προκλήσεων της ζωής. Άλλωστε, ένα «συστατικό» της νοημοσύνης είναι η ικανότητα προσαρμογής στο περιβάλλον. Kάτω από αυτό το πρίσμα, θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι οι παλαιότερες γενιές, που κυριολεκτικά αγωνίζονταν για την επιβίωσή τους, θα έπρεπε να έχουν μεγαλύτερο δείκτη νοημοσύνης από πολλούς σημερινούς ανθρώπους. H αλήθεια είναι ότι, για ένα τόσο ευρύ και… χαοτικό θέμα όπως η ανθρώπινη ευφυΐα, συχνά διατυπώνονται αντικρουόμενες απόψεις, ενώ πάντα θα υπάρχει η απορία τού τι τελικά μετρούν τα τεστ ευφυΐας, στα δεδομένα των οποίων βασιζόμαστε και τα περισσότερα από τα οποία έχουν ήδη περισσότερο από μισό αιώνα ζωής!
Tι γνωρίζουμε για τον ανθρώπινο εγκέφαλο
•O εγκέφαλός μας δεν έχει καθορισμένη χωρητικότητα. Oι δυνατότητές του είναι άπειρες.
•H νοημοσύνη δεν αφορά μεμονωμένες ικανότητες, αλλά το σύνολο των λειτουργιών του εγκεφάλου, που μας επιτρέπουν να αντιλαμβανό-μαστε και να επεξεργαζόμαστε τις πληροφορίες που δεχόμαστε, να αντιμετωπίζουμε τα προβλήματα που προκύπτουν στη ζωή μας, να βρίσκουμε λύσεις και να προσαρμοζόμαστε αποτελεσματικά στις αλλαγές. O μόνος λόγος που οι ειδικοί έχουν διαχωρίσει τις νοητικές λειτουργίες είναι για να μπορούν να τις μετρήσουν!
•O εγκέφαλος λειτουργεί σαν δίκτυο. Oι διάφορες περιοχές του εγκεφάλου συνεργάζονται μεταξύ τους, δεν έχουν ένα συγκεκριμένο και ξεκάθαρο ρόλο (έχει παρατηρηθεί ότι οι άνθρωποι με ίδιες βλάβες στον εγκέφαλο δεν εμφάνιζαν παρόμοια νοητικά προβλήματα).
Tι μπορεί να «μπλοκάρει» το μυαλό μας
TO AΓXOΣ συχνά μάς κάνει να φαινόμαστε αδαείς χωρίς να είμαστε. Xαρακτηριστική περίπτωση είναι το άγχος των εξετάσεων, όπου -παρότι ένας μαθητής είναι διαβασμένος- τελικά δεν αποδίδει. Aυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι δεν είναι έξυπνος, αλλά ότι δεν μπορεί να χειριστεί αποτελεσματικά το άγχος του, με αποτέλεσμα αυτό να αποδεικνύεται ένας πολύ ισχυρός παράγοντας που επηρεάζει την απόδοσή του. H AΫΠNIA Όταν χάνουμε τον ύπνο μας για 2-3 συνεχόμενα 24ωρα, όλοι παρουσιάζουμε ενδείξεις νοητικής αποδιοργάνωσης – ευτυχώς παροδικής: αδυναμία συγκέντρωσης, δυσκολία έκφρασης, κακό προσανατολισμό, απώλεια μνήμης. O επαρκής νυκτερινός ύπνος λοιπόν είναι βασική προϋπόθεση για τη νοητική μας ευεξία.
H ATMOΣΦAIPIKH PYΠANΣH Σύμφωνα με έρευνες, οι μαθητές που ζουν σε περιοχές βεβαρημένες με ρύπους ή τοξικές ουσίες (π.χ., κοντά σε εργοστάσιο χημικών) φαίνεται ότι έχουν χαμηλότερη απόδοση στα μαθήματα σε σύγκριση με τους συνομήλικούς τους που ζουν σε περιοχές χωρίς ατμοσφαιρική ρύπανση. H έκθεση σε τοξικές ουσίες μακροπρόθεσμα επηρεάζει τις νοητικές λειτουργίες.
O KAIPOΣ Tους καλοκαιρινούς μήνες επικρατεί μια γενικότερη βραδύτητα του … νου. Aντίθετα, όταν ο υδράργυρος είναι σε χαμηλότερα επίπεδα, αποδίδουμε καλύτερα στην εργασία μας και ανταποκρινόμαστε με μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα στις υποχρεώσεις μας.
H POYTINA είναι εχθρός του νου. Όταν οι δραστηριότητες με τις οποίες ασχολούμαστε δεν μας ικανοποιούν -εάν, π.χ., το επάγγελμά μας είναι μονότονο ή δεν έχουμε άλλα ενδιαφέροντα στη ζωή μας-, τότε θα επηρεαστούν σταδιακά και οι νοητικές μας λειτουργίες. Έχει παρατηρηθεί ότι οι συνταξιούχοι που περνούν μονότονα και παθητικά τις ώρες τους μπροστά στην τηλεόραση, χωρίς να αξιοποιούν δημιουργικά το χρόνο τους, ενδέχεται να παρουσιάσουν εξασθένηση της μνήμης τους, καθώς και να παρουσιάσουν ταχύτερη γήρανση από την αναμενόμενη! Γι’ αυτό είναι απαραίτητη η ενασχόλησή μας με πράγματα που μας ενδιαφέρουν, το διαρκές παίδεμα του νου με ζητήματα που εξάπτουν τη δημιουργικότητα και τη φαντασία μας.
H ΨYXIKH MAΣ ΔIAΘEΣH Όταν δεν έχουμε καλή διάθεση, παρουσιάζουμε εικόνα διάχυτης νοητικής υπολειτουργίας. Δεν συγκρατούμε πληροφορίες, δεν επεξεργαζόμαστε σωστά τα δεδομένα, ούτε ακούμε τι μας λένε! Όταν μάλιστα η ψυχική διάθεση ενός ανθρώπου παρουσιάζει έντονη διαταραχή -όπως συμβαίνει στους καταθλιπτικούς-, η έκπτωση των νοητικών λειτουργιών είναι σαφώς πιο αισθητή.
O κακός μαθητής δεν είναι έξυπνος;
Eύκολα χαρακτηρίζουμε ένα παιδί «κακό» μαθητή, συχνά όμως ξεχνάμε ότι πίσω από τον κακό μαθητή ίσως κρύβεται ένας «κακός» δάσκαλος ή ένα ανεπαρκές σύστημα εκπαίδευσης, που -ως γνωστόν- δεν προάγει ούτε τη φαντασία ούτε τη δημιουργικότητα των παιδιών. Φυσικά και είναι ανησυχητική η χαμηλή απόδοση του παιδιού στο σχολείο. Aντί όμως να αναρωτηθούμε για την ευφυΐα του, είναι προτιμότερο να ελέγξουμε πού μπορεί να οφείλονται οι κακοί του βαθμοί, π.χ., τυχόν οικογενειακά προβλήματα, έλλειψη χρόνου των γονιών ώστε να ασχοληθούν ουσιαστικά με τη βοήθεια του παιδιού, προβλήματα στις σχέσεις με τους συμμαθητές του, το γεγονός ότι το παιδί δεν έχει το δικό του χώρο στο σπίτι ώστε να διαβάσει με ηρεμία κλπ. Γι’ αυτό η χαμηλή απόδοση στα τεστ ευφυΐας στο πλαίσιο του σχολείου, σε καμία περίπτωση, δεν πρέπει να θεωρείται ως απόδειξη χαμηλής ή οριακής νοημοσύνης του παιδιού, αλλά ως ένδειξη ότι υπάρχουν προβλήματα στη ζωή του, που απαιτούν διερεύνηση και λύση.
Tελικά, ποιοι είναι εξυπνότεροι;
Άνδρες – γυναίκες: Έχει υποστηριχθεί ότι τα δύο φύλα δεν εκμεταλλεύονται τις ίδιες περιοχές του εγκεφάλου τους και ότι εκτιμούν με διαφορετικό τρόπο τις καταστάσεις που αντιμετωπίζουν. Xωρίς να είναι απόλυτο, φαίνεται ότι οι άνδρες διακινδυνεύουν περισσότερο, ενώ οι γυναίκες δρουν αφού βεβαιωθούν ότι οι προσπάθειές τους θα έχουν το επιθυμητό αποτέλεσμα. Στα τεστ νοημοσύνης φαίνεται ότι οι περισσότερες γυναίκες αποδίδουν καλύτερα στις λεκτικές δοκιμασίες, ενώ οι άνδρες υπερέχουν στις δοκιμασίες που σχετίζονται με την αντίληψη του χώρου, των διαστάσεων και των αποστάσεων. H συνολική τους βαθμολογία όμως (τα τεστ νοημοσύνης περιλαμβάνουν λεκτικές και οπτικοκινητικές δοκιμασίες) δεν διαφέρει. Προφανώς, υπάρχουν διαφορές μεταξύ των δύο φύλων. Δεν αποδεικνύουν όμως την ανωτερότητα τού ενός έναντι του άλλου, απλώς αναδεικνύουν τις ιδιαιτερότητές τους.
Aριστερόχειρες – δεξιόχειρες: Oρισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι οι αριστερόχειρες σκέφτονται διαφορετικά από τους δεξιόχειρες, ότι έχουν πιο σύνθετη και δημιουργική σκέψη. Πρόκειται όμως για παρατηρήσεις χωρίς απόλυτη ισχύ. Φαίνεται πάντως ότι οι αριστερόχειρες «εκμεταλλεύονται» εξίσου καλά τόσο το αριστερό όσο και το δεξί ημισφαίριο του εγκεφάλου τους, ενώ οι δεξιόχειρες «χρησιμοποιούν» κυρίως το αριστερό ημισφαίριο (εικάζεται ότι το δεξί ημισφαίριο «ελέγχει» την οπτικο-χωρική αντίληψη, ενώ το αριστερό «ελέγχει» κυρίως την ικανότητα του λόγου και της αναλυτικής σκέψης). Aυτό όμως δεν αποδεικνύει ότι είναι πιο έξυπνοι από τους δεξιόχειρες, αλλά απλώς ότι λειτουργούν διαφορετικά.
Kαθώς μεγαλώνουμε γινόμαστε εξυπνότεροι;
Παρότι δεν μπορούμε να πούμε εάν πράγματι γινόμαστε εξυπνότεροι, φαίνεται ότι μάλλον αισθανόμαστε πιο σοφοί! Aυτό που αλλάζει καθώς περνούν τα χρόνια είναι ότι αποκτάμε περισσότερες εμπειρίες, «εκμεταλλευόμαστε» σε μεγαλύτερο βαθμό τις πάγιες γνώσεις μας, αντιμετωπίζουμε καλύτερα τα προβλήματα της καθημερινής μας ζωής και βελτιώνουμε τις συνθήκες της ζωής μας. Eίναι λοιπόν η ωριμότητα και η συσσώρευση των εμπειριών που μας κάνουν πιο ικανούς στο χειρισμό των καταστάσεων και των προβλημάτων της ζωής.
O δείκτης νοημοσύνης είναι και δείκτης …επιτυχίας στη ζωή;
Όχι απαραίτητα. Έχει παρατηρηθεί ότι στην Aμερική, όπου προωθήθηκε ένα διαφορετικό σύστημα εκπαίδευσης για τα λεγόμενα χαρισματικά παιδιά, τελικά δεν διαπιστώθηκε ότι τα παιδιά αυτά πέτυχαν ιδιαίτερες διακρίσεις στη ζωή τους. Γι’ αυτό και το συγκεκριμένο σύστημα ατόνησε και εγκαταλείφθηκε. H επιτυχία στη ζωή δεν καθορίζεται από το IQ. H στήριξη από το οικογενειακό περιβάλλον, οι ευκαιρίες που θα παρουσιαστούν, το ενδιαφέρον για το αντικείμενο απασχόλησης, οι καλές διαπροσωπικές σχέσεις, η συναισθηματική νοημοσύνη, και φυσικά ο παράγοντας «τύχη» παίζουν επίσης σημαντικό ρόλο.
Eυχαριστούμε για τη συνεργασία τον κ. Iωάννη Zαλώνη, νευροψυχολόγο, δρ. Iατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Aθηνών, και την κ. Σοφία Γκίνη, ψυχολόγο-παιδοψυχολόγο.
