Οι μαύρες τρύπες αποτελούν, σύμφωνα με την επιστήμη κόμβους επαφής με παράλληλα σύμπαντα και επιτρέπουν τα ταξίδια στο χώρο και το χρόνο. Πρόκειται για τα πλέον μυστηριώδη ουράνια σώματα που φαίνεται πως παρεμβαίνουν στην ίδια τη δομή του σύμπαντος με έναν τρόπο που ελάχιστα κατανοούμε.
Ανέκαθεν ο άνθρωπος μελετούσε το σύμπαν και αποζητούσε τρόπους να ανακαλύψει τα μυστικά του. Από τη μακρινή αρχαιότητα έως και σήμερα, με τα μάτια της φαντασίας του ταξιδεύει αέναα ως τις εσχατιές του σύμπαντος, πάνω σε ατραπούς που συχνά μοιάζουν ουτοπικές και παραμυθένιες. Ακόμη και στη σύγχρονη τεχνολογική εποχή το δέος, η εσωτερική πληρότητα και η ψυχική ανάταση που βιώνουμε όταν παρατηρούμε τον έναστρο ουρανό και αφηνόμαστε έστω και για λίγο στο μαγικό του άγγιγμα, δεν μπορεί να χωρέσει σε λόγια.
Ενδεικτικά αναφέροντας, οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ιεροφάντες λάτρευαν το στερέωμα με τα άστρα του και προσανατόλιζαν ως προς αυτά τις πυραμίδες, οι αρχαίοι Έλληνες βίωναν και λάτρευαν την ανείπωτη ομορφιά του και το κεντούσαν με αθάνατες θεϊκές μορφές, ενώ οι Μάγια στο Μεξικό έχτιζαν τους περίφημους ναούς – αστεροσκοπεία τους για να το παρατηρούν. Οι ιερείς στην περιοχή της αρχαίας Μεσοποταμίας ανέβαιναν στην κορυφή των ναών τους, τα «ζιγκουράτ», για να χαράξουν με τα χέρια τους ιερά σχήματα ανάμεσα στα αστέρια και να επικαλεστούν έτσι τις ενέργειές τους, ενώ ο λαός των Ντόγκον στην Αφρική έχει εδώ και αιώνες εξειδικευμένες γνώσεις για το αστρικό σύστημα του αστέρα Σείριου με βάση το οποίο δόμησαν όλη την κοινωνική και θρησκευτική τους ζωή.
Σε ότι αφορά στη σύγχρονη αστρονομία, έχει να επιδείξει πολλές ανακαλύψεις και κατακτήσεις, ωστόσο το σύμπαν μοιάζει να φυλά καλά κρυμμένα τα μυστικά του. Το πρόβλημα είναι ότι στις μέρες μας η αντιμετώπιση του σύμπαντος είναι νοητική και έχει χάσει τη βιωματική της χροιά. Βέβαια αρκετά είναι αυτά που έχουμε μάθει, αλλά είναι πάρα πολλά εκείνα που δεν γνωρίζουμε.
Κατά τις τελευταίες δεκαετίες το σύμπαν έγινε ακόμη πιο μυστηριώδες και αυτό χάρη σε κάποια εξωτικά αντικείμενα που ανακαλύφθηκε πως υπάρχουν σε αυτό και τα οποία είναι, ταυτόχρονα, γοητευτικά και επικίνδυνα. Ο λόγος για τις περίφημες «μαύρες τρύπες» ή αλλιώς «μελανές οπές». Θα πρέπει να επισημανθεί πως η παρουσία των μαύρων τρυπών στο σύμπαν είχε προβλεφθεί θεωρητικά από τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας. Πλήθος βιβλία, άρθρα, συνωμοσιολογικά σενάρια και ταινίες επιστημονικής φαντασίας βασίστηκαν στην ύπαρξή τους. Τα ταξίδια στο χώρο και το χρόνο μπήκαν, χάρη στις μαύρες τρύπες, στην καθημερινότητά μας και όλο το σύμπαν φαίνεται πως εξαιτίας τους εμπεριέχει ένα είδος συμπαντικού «οδικού» δικτύου.
Η Πορεία της Ζωής ενός ‘Aστρου
Ένα άστρο αποτελεί μια σημαντική συσσώρευση ύλης που εκπέμπει άφθονη ενέργεια μέσα στο σύμπαν. Αυτή η ενέργεια μπορεί να έχει, μεταξύ άλλων, τη μορφή ορατού φωτός, θερμότητας, ραδιοκυμάτων, ακτίνων Χ, ακτίνων γάμμα κ.α..
Για την ακρίβεια, η γιγάντια μάζα ενός αστεριού δημιουργεί τεράστιες βαρυτικές δυνάμεις, οι οποίες τείνουν να συμπιέζουν την ύλη προς το κέντρο του και να αυξάνουν έτσι την πυκνότητα της. Τούτη η συμπίεση προκαλεί εκτεταμένη τριβή των ατόμων και ως συνέπεια αναπτύσσονται υψηλότατες θερμοκρασίες. Και οι τεράστιες θερμοκρασίες και οι πιέσεις ωθούν τους πυρήνες των ατόμων των χημικών στοιχείων να συνενώνονται και να σχηματίζουν πυρήνες βαρύτερων χημικών στοιχείων. Αυτή είναι η διαδικασία της «πυρηνικής σύντηξης» κατά την οποία, αφενός σχηματίζονται βαρύτερα στοιχεία και αφετέρου απελευθερώνονται τεράστιες ποσότητες ενέργειας.
Η απελευθερωμένη πυρηνική ενέργεια αντιστέκεται σθεναρά στη βαρυτική σύνθλιψη και επιτρέπει σε ένα άστρο να υπάρχει και να ακτινοβολεί. Ό Ήλιος μας, για παράδειγμα, μετατρέπει το υδρογόνο σε ήλιο και έτσι εκπέμπει ενέργεια. Όταν το υδρογόνο εξαντληθεί θα αρχίσει η συνένωση των ατόμων ηλίου κ.ο.κ. και σταδιακά οδηγείται στη δημιουργία όλο και βαρύτερων στοιχείων. Τελικά, όταν θα καταναλώσει όλο του το πυρηνικό «καύσιμο» και δεν θα έχει πλέον τη δυνατότητα να δημιουργήσει άλλα βαρύτερα στοιχεία, τότε θα παραδοθεί στη βαρύτητα και θα εισέλθει πλέον στην ατραπό του θανάτου του. Το είδος του θανάτου ενός άστρου εξαρτάται αποκλειστικά από την ποσότητα της μάζας που έχει:
Α) Όταν ένα αστέρι έχει μικρή μάζα (συγκρίσιμη με εκείνη του Ήλιου) τότε η βαρυτική κατάρρευσή του, όταν θα έχουν εξαντληθεί τα πυρηνικά του καύσιμα, σταματά σε ένα σημείο από την αντίσταση της συμπιεσμένης του ύλης. Μετατρέπεται σε λευκό νάνο που σταδιακά θα χάσει το αμυδρό του φως (αφού η ενέργεια που εκπέμπει δεν αναπληρώνεται πλέον από πυρηνικές αντιδράσεις) και θα γίνει ένας σκοτεινός νάνος που θα περιφέρεται σβησμένος στο σύμπαν. Ένας λευκός νάνος έχει περίπου το μέγεθος της Γης αλλά πολύ μεγαλύτερη πυκνότητα. Ένας μικρός βώλος από το υλικό ενός λευκού νάνου μπορεί να ζυγίζει έως και 50 τόνους.
Β) Όταν η μάζα του αστεριού είναι δύο με τρεις φορές μεγαλύτερη από εκείνη του Ήλιου τότε όταν το πυρηνικό του καύσιμο εξαντληθεί οι βαρυτικές δυνάμεις οδηγούν την ύλη σε τόσο μεγάλη συμπίεση που τη μετατρέπουν σε νετρόνια που συνωστίζονται σε γιγάντιες πυκνότητες. Τότε γεννιέται ένας «αστέρας νετρονίων» που αντισταθμίζει την περαιτέρω βαρυτική κατάρρευση και περιστρέφεται ραγδαία εκπέμποντας ηλεκτρομαγνητικούς παλμούς μέσα στο σύμπαν όπως ακριβώς ένας φάρος. Ένας αστέρας νετρονίων έχει διάμετρο περί τα 20-40 χιλιόμετρα αλλά είναι εκατομμύρια φορές βαρύτερος από τη Γη.
Γ) Όταν η μάζα ενός αστέρα είναι αρκετές φορές μεγαλύτερη από εκείνη του Ήλιου, τότε ο θάνατός του είναι αρκετά πιο βίαιος. Μόλις εξαντλήσει τα πυρηνικά του αποθέματα τότε αρχίζει να συστέλλεται και να καταρρέει με ραγδαίο ρυθμό (σε χιλιοστά του δευτερολέπτου) υπό την επίδραση της ίδιας του της βαρύτητας. Ο πυρήνας του άστρου συμπιέζεται σε τρομακτικές πυκνότητες και αυτό οδηγεί σε συγκέντρωση ενέργειας που εκτονώνεται με μια δραματική έκρηξή. Το άστρο εκρήγνυται και είναι τέτοια η σφοδρότητα της έκρηξης που η λάμψη της ταξιδεύει ακόμη και σε άλλους γαλαξίες. Το άστρο για μερικές ημέρες ή λίγους μήνες λάμπει έντονα και έπειτα χάνεται. Αυτές οι εκρήξεις είναι οι λεγόμενοι «υπερκαινοφανείς» αστέρες ή αλλιώς «σουπερνόβα» και ορισμένοι έχουν παρατηρηθεί ανά τους αιώνες και από τη Γη. Στη διάρκεια αυτού του θεαματικού κοσμικού συμβάντος μεγάλο ποσοστό της ύλης του αστεριού εκτοξεύεται στο σύμπαν και δημιουργεί νεφελώματα (νέφη αερίου και σκόνης) πλούσια σε χημικά στοιχεία από τα οποία θα σχηματισθούν μετά από εκατομμύρια έτη νέα άστρα.
Όμως με την έκρηξη δεν εκτοξεύεται όλη η ύλη του άστρου και κάποιο ποσοστό της παραμένει. Αν έχει απομείνει μάζα ίση ή λίγο μεγαλύτερη από την ηλιακή θα γίνει λευκός νάνος ή αστέρας νετρονίων, αντίστοιχα (σύμφωνα με τις διαδικασίες που προαναφέρθηκαν). Αν όμως η μάζα που απομείνει είναι μεγαλύτερη από εκείνη του Ήλιου κατά 3,2 φορές, τουλάχιστον, τότε το άστρο αντιμετωπίζει μια πολύ σκοτεινή προοπτική.
Η Γέννηση μιας Μαύρης Τρύπας
Όταν ξεκινήσει η βαρυτική κατάρρευση ενός άστρου με μάζα μεγαλύτερη από 3,2 ηλιακές μάζες, τίποτα δεν μπορεί να τη σταματήσει. Τα εξωτερικά στρώματα του αστέρα συγκλίνουν προς το κέντρο του και η ύλη οδηγείται σε πλήρη σύνθλιψη. Παύει να είναι ύλη όπως τη γνωρίζουμε. Η μάζα του άστρου συγκεντρώνεται με ραγδαίους ρυθμούς σε όλο και μικρότερο χώρο και έτσι η πυκνότητα της ύλης τείνει να γίνει άπειρη.
Όταν η πυκνότητα αυτού του υπό κατάρρευση άστρου ξεπεράσει μια συγκεκριμένη τιμή τότε το βαρυτικό πεδίο γίνεται τόσο ισχυρό που καμπυλώνει τον χωρόχρονο με ασύλληπτη ένταση και πλέον τίποτα δεν μπορεί να ξεφύγει από αυτό, ούτε και το ίδιο το φως. Με άλλα λόγια, τότε το άστρο επειδή ακριβώς δεν εκπέμπει φως δεν είναι ορατό και ουσιαστικά μετατρέπεται σε ένα σκοτεινό αντικείμενο και καθίσταται πρακτικά αόρατο. Δίνει την αίσθηση μια κενής περιοχής μέσα στο χώρο εξ ου και η ονομασία «μαύρη τρύπα» ή «μελανή οπή». Η ονομασία αυτή δόθηκε από τον αμερικανό αστρονόμο Τζον ‘Aρτσιμπαλ Γουήλερ για να περιγραφτεί ένα τέτοιο σώμα τεράστιας πυκνότητας.
Αν η Γη μας μπορούσε να μετατραπεί σε μαύρη τρύπα τότε όλη η μάζα της θα είχε το μέγεθος μιας ασπιρίνης ή ενός μαργαριταριού.
Το βαρυτικό πεδίο μιας μαύρης τρύπας ρουφά οτιδήποτε βρεθεί μέσα μια περιοχή που ονομάζεται «ορίζοντας γεγονότων» (Μπορούμε να τον φανταστούμε ως μια σφαίρα γύρω από το υπό κατάρρευση άστρο, έξω από την οποία το άστρο δεν είναι ορατό. Εντός του ορίζοντα το άστρο θα είναι ορατό).
Αν ένας αστροναύτης έπεφτε σε μια μαύρη τρύπα και υποθέσουμε ότι θα ζούσε, θα βίωνε τεράστιες επιταχύνσεις και βαρυτικές δυνάμεις που κυριολεκτικά θα τον επιμήκυναν σε αφάνταστα μεγέθη. Παρατηρητές που θα στέκονταν έξω από το πεδίο επιρροής της μαύρης τρύπας θα τον έβλεπαν στα όρια του ορίζοντα γεγονότων της ακίνητο στο χώρο και με σταματημένη τη ροή του χρόνου του.
Όπως προαναφέρθηκε, ένα άστρο που έχει μετατραπεί σε μαύρη τρύπα δεν έχει κάποιον τρόπο να σταματήσει τη βαρυτική του κατάρρευση προς τα μέσα. Κατά κάποιον τρόπο είναι σαν να καταπίνει τον ίδιο του τον εαυτό. Καθώς η συστολή συνεχίζεται, το άστρο ουσιαστικά παύει να υπάρχει μέσα στο χώρο και γίνεται σαν ένα σημείο άπειρης πυκνότητας και βαρύτητας. Πρόκειται για μια σημειακή ρουφήχτρα που ενώ υπάρχει δεν έχει διαστάσεις και ονομάζεται από τους αστρονόμους «σημειακή ανωμαλία». Σε αυτή τη σημειακή ανωμαλία το γνωστό μας σύμπαν με τους νόμους του παύει να υφίσταται καθώς δεν έχουμε τον τρόπο ούτε καν να τη φανταστούμε. Όλα όσα γνωρίζουμε στη ζωή μας μέσα εκεί παύουν να υπάρχουν και εισερχόμαστε σε έναν νέο κόσμο όπου μεσουρανεί το παράδοξο και δεν έχουμε τρόπο να τον περιγράψουμε αφού ξεφεύγει από τα όσα μπορεί να συλλάβει στην παρούσα φάση ο ανθρώπινος νους. Η σημειακή ανωμαλία συνιστά ένα «υπαρκτό τίποτα». Υπάρχει, αλλά για το νου μας δεν σημαίνει κάτι αφού δεν μπορεί να συλλάβει αυτό το κάτι. Πρόκειται για μια άλλη κατάσταση ύπαρξης μια ανυπαρξία που όμως συνιστά ταυτόχρονα μια έντονη μορφή ύπαρξης.
Οι Μίνι Μαύρες Τρύπες
Εκτός από τον παραπάνω τρόπο δημιουργίας γιγάντιων μαύρων τρυπών η επιστήμη εξετάζει το ενδεχόμενο της ύπαρξης και μικροσκοπικών μαύρων τρυπών. Ο πασίγνωστος κοσμολόγος και μαθηματικός Στήβεν Χώκινγκ το 1971 προέβλεψε θεωρητικά τη δημιουργία πολλών μικροσκοπικών μαύρων τρυπών (με μέγεθος όχι μεγαλύτερο από εκείνο του πυρήνα ενός ατόμου) κατά τα πρώτα στάδια της δημιουργίας του σύμπαντος. Κάθε τέτοια όμως μαύρη τρύπα θα έχει μάζα ανάλογη με εκείνη ενός μεγάλου βουνού.
Ο τρόπος της δημιουργίας αυτών των μικροσκοπικών μαύρων τρυπών κατά τον Χώκιγκ δεν οφείλεται στη βαρυτική κατάρρευση ενός άστρου μετά την εξάντληση των πυρηνικών αποθεμάτων του.
Αυτό που πρότεινε ο Χώκινγκ ήταν πως λίγο μετά τη Μεγάλη Έκρηξη και λόγο της βιαιότητας της υπήρχε τοπική κατάρρευση της ύλης σε περιοχές υψηλότατης πυκνότητας με αποτέλεσμα τη δημιουργία μεγάλου αριθμού «μίνι» μαύρων τρυπών ή αλλιώς «αρχέγονων» μαύρων τρυπών.
Επίσης, ο Χώκινγκ υποστήριξε για τις μαύρες οπές ότι μπορούν κάτω από κατάλληλες συνθήκες να εξατμιστούν ή και να εκραγούν δίνοντας ένα αποτέλεσμα παρόμοιο με εκείνο μια «λευκής τρύπας» (αναφέρονται παρακάτω). Αυτό όμως σύμφωνα με τη Θεωρία της Σχετικότητας δεν μπορεί να συμβεί διότι θα έπρεπε να υπάρξει κίνηση μάζας με ταχύτητα μεγαλύτερη από εκείνη του φωτός (η Σχετικότητα δέχεται ότι τίποτα δεν μπορεί να κινηθεί μέσα στο γνωστό μας σύμπαν γρηγορότερα από το φως).
Προς το παρόν δεν υπάρχουν παρατηρησιακές ενδείξεις που να υποστηρίζουν την παρουσία μίνι μαύρων τρυπών, όπως υπάρχουν για τις γιγάντιες μαύρες τρύπες.
Εντοπίζοντας Μαύρες Τρύπες στο Σύμπαν
Θεωρητικά, γιγάντιες μαύρες τρύπες βρίσκονται στα κέντρα των γαλαξιών και υπάρχουν συγκλίνουσες ενδείξεις για αυτή την υπόθεση. Ωστόσο, άμεση παρατήρηση κάποιας μαύρης τρύπας δεν έχει υπάρξει ακόμη, αλλά η παρουσία τους μπορεί να ανιχνευθεί, έμμεσα, από την επίδραση που ασκούν στο περιβάλλον τους.
Για παράδειγμα, μπορεί να ανιχνευθεί ταχύτατη κίνηση ύλης προς ένα κοντινό σημείο μέσα στο σύμπαν όπου δεν φαίνεται να υπάρχει κάποιο ουράνιο αντικείμενο. Αν ένα άστρο βρίσκεται κοντά σε μια μαύρη τρύπα τότε θα υπάρχει εμφανής ροή ύλης από αυτό προς ένα αόρατο σημείο. Αυτή η ύλη ακολουθεί μια σπειροειδή τροχιά και δημιουργεί έναν δίσκο που αναφέρεται ως «δίσκος συσσώρευσης». Σε αυτόν τον δίσκο οι ταχύτητες είναι μεγάλες και συνεπώς και οι θερμοκρασίες και έτσι υπάρχει έντονη εκπομπή ακτίνων Χ η οποία είναι εύκολα ανιχνεύσιμη.
Ακόμη, η ύπαρξη μαύρης τρύπας μπορεί να ανιχνευθεί από τη μελέτη ισχυρών βαρυτικών επιδράσεων που δέχεται κάποιο ουράνιο σώμα δίχως να υπάρχει κάποιο ορατό σώμα που τις προκαλεί.
Γενικά, οι παρατηρήσεις που εγείρουν υποψίες για την παρουσία μαύρης τρύπας είναι οι εξής: α) άστρα κοντά που κινούνται ταχύτατα γύρω από ένα αόρατο κέντρο βαρύτητας, β) παρουσία δίσκων συσσώρευσης που αποτελούνται κατά κύριο λόγο από «ιονισμένα» αέρια (πρόκειται για αέρια στα οποία οι εσωτερικές συγκρούσεις έχουν δημιουργήσει ιόντα, δηλαδή θετικά και αρνητικά ηλεκτρικά φορτισμένα σωμάτια), γ) εκτόξευση σε τεράστιες αποστάσεις γιγάντιων πιδάκων ιονισμένου αερίου κατά μήκος του άξονα περιστροφής του δίσκου συσσώρευσης.
Ένα Παράξενο Υπερσυμπαντικό Δίκτυο
Όταν ένα άστρο έχει συμπιεστεί σε τόσο μεγάλο βαθμό τότε εμφανίζονται ορισμένα παράδοξα, καθώς καταλύονται οι γνωστοί μας νόμοι της φυσικής. η ίδια η ύλη, ο χώρος, ακόμη και ο χρόνος.
Κάθε σώμα που θα βρεθεί πολύ κοντά στη σημειακή ανωμαλία θα αποδομηθεί και θα ρουφηχτεί από αυτήν όπως ακριβώς μια δίνη ρουφά ό,τι την πλησιάζει. Το ερώτημα που εύλογα αναδύεται σε αυτή την περίπτωση είναι το«που πηγαίνει όλη αυτή η ύλη και η ενέργεια που χάνεται;»
Μία πιθανή απάντηση σε αυτή την ερώτηση αναδύεται μέσα από τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας ως θεωρητική πρόβλεψη. Συγκεκριμένα θεωρείται πιθανό η παρουσία μιας μαύρης τρύπας να ανοίγει μια χωροχρονική σήραγγα μέσα στο σύμπαν μέσα από την οποία ύλη και ενέργεια μεταφέρεται σε άλλα σύμπαντα παράλληλα με το δικό μας ή και σε άλλα σημεία του δικού μας σύμπαντος. Αυτές οι χωροχρονικές σήραγγες ονομάζονται από την επιστήμη «Γέφυρες Αϊστάιν – Ρόζεν», ενώ η πιο εκλαϊκευμένη τους ονομασία είναι «σκουληκότρυπες».
Μπορεί η όλη ιδέα να θυμίζει σενάριο επιστημονικής φαντασίας αλλά δεν παύει να αποτελεί μια επιστημονική θεωρητική πρόβλεψη. Αναδύεται έτσι η δυνατότητα να μεταφέρεται με αυτόν τον τρόπο «υλικό» και από αυτά τα παράλληλα σύμπαντα προς το δικό μας. Τότε εκείνο που θα αντιλαμβανόμαστε θα είναι μια «λευκή τρύπα» μέσα στο σύμπαν μας μέσα από την οποία θα αναβλύζει ύλη και ενέργεια. Το πρωταρχικό σημείο από το οποίο ξεπήδησε κατά τη Μεγάλη Έκρηξη όλο το σύμπαν μας υπό αυτή την οπτική θα μπορούσε, κάλλιστα, να αποτελεί μια τέτοια γιγάντια λευκή τρύπα.
Όσο για το ισχυρότατο βαρυτικό πεδίο μιας μαύρης τρύπας καμπυλώνει έντονα το χωρόχρονο γύρω από αυτή. Αν φανταστούμε το χωρόχρονο σαν ένα φύλλο χαρτιού τότε το βαρυτικό πεδίο της μαύρης τρύπας μπορεί να προκαλέσει δίπλωμα του χαρτιού έτσι ώστε δύο σημεία του που αλλιώς θα απείχαν πολύ τώρα να ακουμπούν το ένα το άλλο. Με αυτό τον τρόπο μηδενίζονται οι αποστάσεις και, θεωρητικά τουλάχιστον, αναδύεται η δυνατότητα της στιγμιαίας μεταφοράς από ένα σημείο του σύμπαντος σε ένα άλλο.
Στο εσωτερικό μιας μαύρης τρύπας ο χώρος και ο χρόνος παύουν να υφίστανται με τον τρόπο που τους γνωρίζουμε και ένας υποθετικός ταξιδιώτης μπορεί να μεταφερθεί άπειρες φορές προς το παρελθόν ή το μέλλον χωρίς να έχει διανύσει κάποια απόσταση μέσα στο χώρο. Βέβαια το πρακτικό πρόβλημα που θα αντιμετωπίσει ένας τέτοιος ταξιδιώτης θα είναι ότι το σώμα του θα συνθλιβεί από το βαρυτικό πεδίο της μαύρης τρύπας προτού μπορέσει να ταξιδέψει. Αν όμως θεωρήσουμε τον ταξιδιώτη ως μια νοήμονα μορφή καθαρής ενέργειας τότε δεν φαίνεται να υπάρχει τέτοιο πρόβλημα. Τότε αυτόματα το σύμπαν μετατρέπεται για αυτόν σε ένα απέραντο δίκτυο σηράγγων επικοινωνίας σε ένα ζωντανό μελίσσι ζωής και ανταλλαγής εμπειριών. Σε ένα είδος «κοσμικής γραβιέρας» όπως αναφέρουν χαριτολογώντας οι επιστήμονες.
Την επόμενη φορά που θα στρέψουμε το βλέμμα στον έναστρο ουρανό ας δούμε με τα μάτια της φαντασίας μας το σύμπαν ως ένα δίκτυο επικοινωνούντων υποθετικών αστρικών και γαλαξιακών πολιτισμών με τις μαύρες τρύπες να αποτελούν τις πύλες του. Μπορεί να πρόκειται καθαρά για φαντασία, που ίσως όμως να εμπεριέχει κάποιον απροσδιόριστο και φευγαλέο σπόρο πραγματικότητας. Όπως και να έχει, όμως, μια τέτοια ματιά δρα θεραπευτικά και διώχνει τη μοναξιά που νιώθουμε ως είδος μέσα στο σύμπαν. Μας εμπλουτίζει με ένα μεθυστικό τρόπο και τοποθετεί τη μικρή μας ζωή στις πραγματικές της διαστάσεις.
