Πριν από περίπου 50 χρόνια, έγινε ο πρώτος νευροεπιστήμονας που κατάφερε να απομονώσει τις δομές εκείνες στον εγκέφαλο που κάνουν δυνατή την επικοινωνία μεταξύ των εγκεφαλικών κυττάρων. Στο ευρύ κοινό έγινε γνωστός για τις απόψεις του γύρω από τη σχέση νου και εγκεφάλου. Εχει λάβει δεκάδες διεθνή επιστημονικά βραβεία, έχει ανακηρυχθεί επίτιμος διδάκτωρ σε πάνω από 10 κορυφαία πανεπιστήμια του κόσμου, είναι συγγραφέας 600 επιστημονικών άρθρων και πολλών βιβλίων. Ο κορυφαίος Γάλλος νευροεπιστήμονας Jean-Pierre Changeux, ομότιμος καθηγητής στο Collège de France και στο Ινστιτούτο Παστέρ της Γαλλίας, μιλάει στην «Κ» για την πρόσβαση στη συνείδηση.
– Τι είναι συνείδηση;
– Η «συνείδηση» είναι μια ασαφής λέξη, που έχει πολλές διαφορετικές έννοιες. Η χρήση της ως αφηρημένης έννοιας, για παράδειγμα «όταν είμαι ξύπνιος έχω συνείδηση», αναφέρεται στην κατάσταση που συνήθως ονομάζεται αφύπνιση ή εγρήγορση και υπόκειται σε πολλές διαβαθμίσεις, από την κωματώδη κατάσταση, για παράδειγμα, μέχρι τον βαθύ ύπνο ή την πλήρη εγρήγορση. Η χρήση της λέξης με τη συγκεκριμένη έννοιά της, για παράδειγμα «δεν είχε συνείδηση ότι φοράει μπλε γραβάτα», αναφέρεται στη συνειδητή επεξεργασία μιας συγκεκριμένης πληροφορίας. Από την πληθώρα ερεθισμάτων που μπαίνουν κάθε δεδομένη χρονική στον εγκέφαλό μας, μόνο ένα πολύ μικρό κομμάτι πληροφορίας γίνεται συνειδητό.
– Νους και εγκέφαλος. Πότε ταυτίζονται και πότε διαφοροποιούνται;
– Εγώ βλέπω τον νου σαν μία λειτουργία του εγκεφάλου, σαν μέρος της φυσιολογίας του. Δεν υπάρχει καμία απόδειξη, κατά την άποψή μου, ότι αποκλίνουν οποιαδήποτε στιγμή. Για παράδειγμα, η διαδικασία η οποία οδηγεί στην οπτική αντίληψη ξεκινάει με την ενεργοποίηση των οπτικών υποδοχέων στον αμφιβληστροειδή από ακτίνες φωτός. Αυτή η ενεργοποίηση οδηγεί σε αλλαγές που δίνουν ένα νευρικό ερέθισμα, το οποίο ταξιδεύει μετά σαν ηλεκτρικό σήμα στον εγκέφαλο και αποκτά πρόσβαση στη συνείδηση. Ο εγκέφαλος, όμως, διακατέχεται επίσης και από αυθόρμητες δραστηριότητες οι οποίες μπορεί να καταλήξουν επίσης στη γένεση συνειδητών απεικονίσεων.
– Στην ομιλία σας στην Αθήνα θα μιλήσετε για την πρόσβαση στη συνείδηση. Πρόσβαση στη συνείδηση σημαίνει και πρόσβαση στις σκέψεις;
– Ακριβώς, η σκέψη είναι μία συνειδητή διαδικασία. Οταν γεγονότα που συμβαίνουν στον έξω κόσμο γίνονται αντιληπτά, αμέσως αυτά γίνονται διαθέσιμα στη διαδικασία της σκέψης.
Διάβασμα της σκέψης
– Μπορούν οι επιστήμονες σήμερα να διαβάσουν τις σκέψεις;
– Σήμερα κανείς δεν μπορεί να διαβάσει πλήρως τις σκέψεις. Παρ’ όλα αυτά, νέες τεχνικές ιατρικής απεικόνισης δίνουν ήδη καταγραφές σε σημεία του εγκεφάλου που μπορούν να συσχετιστούν με το είδος της εικόνας που πέφτει στην αντίληψη του θεατή, όπως για παράδειγμα εάν βλέπει ένα πρόσωπο ανθρώπου, ένα πουλί ή ένα αεροπλάνο. Στο προσεχές μέλλον, όμως, αναμένεται μεγάλη πρόοδος σε αυτόν τον τομέα.
– Πώς μπορείτε να διαπιστώσετε ποια πληροφορία εισέρχεται τελικά στη συνείδηση και ποια περνάει «απαρατήρητη»;
– Εχουν γίνει πολλά πειράματα με σκοπό να καταγραφεί η πρόσβαση στη συνείδηση. Ενα από αυτά ονομάζεται συγκάλυψη (masking). Για παράδειγμα, μία λέξη που αναβοσβήνει αστραπιαία, για δέκατα του χιλιοστού του δευτερολέπτου είναι αισθητή με την όραση, δηλαδή συνειδητή, όταν παρουσιάζεται μεμονωμένα. Αντίθετα, γίνεται υποκειμενικά αόρατη, δηλαδή μη συνειδητή, όταν την διαδέχεται ένα δεύτερο ερέθισμα, όπως για παράδειγμα γεωμετρικά σχήματα, τα οποία λειτουργούν σαν «μάσκα». Κατά τη διάρκεια αυτών των πειραμάτων, οι συμμετέχοντες υποβάλλονται σε Λειτουργική Μαγνητική Τομογραφία, μαγνητική δηλαδή τομογραφία που καταγράφει, εκτός από τη μορφολογία και τις λειτουργίες του εγκεφάλου. Τα αποτελέσματα των μετρήσεων αυτών φανερώνουν πολύ πιο έντονη δραστηριότητα σε συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου στην περιπτωση που αυτός επεξεργάζεται μία συνειδητή πληροφορία, σε σύγκριση με μία μη συνειδητή.
Το μέλλον
– Πώς οι εξελίξεις στις νευροεπιστήμες θα αλλάξουν το μέλλον της ανθρωπότητας;
– Δεν μου είναι δυνατό να κάνω προβλέψεις. Γι’ αυτόν τον λόγο, μάλιστα, με διακατέχει μεγάλη ανησυχία όσον αφορά σε ζητήματα ηθικής που εγείρονται γενικά από την πρόοδο των νευροεπιστημών, αλλά και συγκεκριμένα από το Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Ανθρώπινος Εγκέφαλος (Human Brain Project).
– Εδώ και πολλά χρόνια έχετε τονίσει ότι ο εγκέφαλος συνεχώς αλλάζει. Πώς θα είναι ο εγκέφαλος του ανθρώπου του μέλλοντος;
– Το 1973, μαζί με τους Philippe Courrège and Antoine Danchin, προτείναμε μία θεωρία που έλεγε ότι το φυσικό, το κοινωνικό και το πολιτισμικό περιβάλλον μπορεί να αφήνει ίχνη στην οργάνωση του δικτύου του εγκεφάλου, σταθεροποιώντας ή/και καταργώντας συνάψεις, δηλαδή ενώσεις μεταξύ των εγκεφαλικών κυττάρων. Η επιλεκτική σταθεροποίηση των συνάψεων είναι σαν μάθηση μέσω δοκιμής και λάθους και στην ουσία μοιάζει με την εξελικτική διαδικασία. Οπως αναφέρω στο βιβλίο μου «Ο νευρωνικός άνθρωπος», «το να μαθαίνεις σημαίνει να σβήνεις».
Για τον άνθρωπο του μέλλοντος, προτεραιότητα έχει η εκπαίδευση. Η εκπαίδευση παίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της ανάπτυξης του εγκεφάλου του παιδιού και το προετοιμάζει, όπως και πολλούς από εμάς, για ένα μη προβλέψιμο μέλλον. Πιο συγκεκριμένα, μέσα από την επιστημονική εκπαίδευση ο άνθρωπος ανακαλύπτει αντικειμενικά τον κόσμο, ενώ μέσα από την ηθική αλλά και «κοσμική» εκπαίδευση, βιώνει τι σημαίνει ανθρώπινα δικαιώματα και διασφαλίζει μία καλή, αν όχι καλύτερη, ζωή στο μέλλον, κάνοντας προσπάθειες ώστε να μειωθούν οι διαμάχες που μαστίζουν σήμερα τον πλανήτη μας.
Ο καθηγητής Jean-Pierre Changeux θα μιλήσει για τις «Πειραματικές και θεωρητικές προσεγγίσεις της πρόσβασης στη συνείδηση» την Πέμπτη 22 Μαΐου στις 19.00, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. Το πρωί της ίδιας μέρας θα πραγματοποιήσει επιστημονικό σεμινάριο στο Ιδρυμα Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών.
